پَشم و کُرک

مقدمه

سابقه استفاده از پشم به حدود 10 هزارسال قبلاً ازمیلاد مسیح برمیگردد و پشم جزالیافی است که از ازمون های مختلف در دوران مختلف سربلند بیرون امده است گوسفندوپشم از قرون وسطی جز منابع اصلی ودر امدی مردم بوده است از زمانهای بسیار دور انسان ازپشم گوسفند برای تامین پوشاک ودیگر مایحتاج ضروری زندگی خود بهره گرفته است اما پس از گذر زمان وباتغیر شرایط صنعتی تولیدات شکل دیگری گرفت واقتصاد خانواده در این زمینه تغیر پیدا کرد.

درمجموع پشم به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین الیاف طبیعی شناخته شده است که از دیرباز در تولید لباس، زیراندازهای مختلف مثل فرش، گلیم، نمد و….مورداستفاده قرار گرفته است تولیدات پشم چه به‌صورت سنتی چه به‌صورت صنعتی مناطق روستایی و عشایری و همچنین شهری نقش مهمی در ایجاد اشتغال و تامین مایحتاج زندگی داشته ودارد بلکه بعنوان یک بخش مهم در تجارت جهانی نیز شناخته می‌شود باتوجه به اقبال برای محصولات طبیعی وپایدار این صنعت درسال‌های اخیر مورد توجه بیشتری قرار گرفته است و درحال حاضر الیاف مصنوعی از نظر کیفی و… نمی‌تواند در بافت پارچه، فرش وگلیم با پشم رقابت کند.

جنس پشم

جنس پشم از پروتئین و کراتین تشکیل شده است که در ثم‌ها و شاخ‌ها و لایه پوست نیز یافت می‌شود. الیاف پوششی گوسفند (الیاف پشمی و کرکی) چهار نوع می‌باشد. (کمپ یا ژار، مو، تارپشم هتروتیپ و تار پشم مطلق) هرکدام از این چهار نوع پشم یک‌لایه کوتیکول که با پوشش سلول‌های شاخی که شبیه پوست مار یا پولک ماهی می‌باشد تشکیل شده که داخل آن یعنی لایه بعدی کورتکس است که از سلول‌های پروتئینی تشکیل شده و لایه داخلی آن را مدولا گویند که یک لوله هوا داراست و بر اساس کوچک و یا بزرگی مدولا الیاف طبقه‌بندی می‌شوند آن الیافی که کانال مدولای سر تا سری دارد ژار یا کمپ یا موی خشن است و در روی بیضه حیوان رشد می‌کند، الیافی که کانال مدولای کم‌عرض است را الیاف مو گویند، الیافی که مدولا منقطع است را پشم و برای قالی‌بافی مناسب است، الیافی مدولا ندارد پشم مطلق و برای نساجی مناسب است.

پشم و کرک در ایران

پشم:

ایران یکی از کشور‌هایی است که با داشتن اقلیم مناسب و با داشتن حدود 68 میلیون رأس گوسفند (براساس آمار جهاد کشاورزی و مرکز امار ایران) یکی از بزرگ‌ترین تولید کنندگان پشم درخاورمیانه و همچنین درمیان کشورهای برتر جهان قرار دارد و جزء پنج کشور تولیدکننده برتر پشم می‌باشد.

بیشترین تولید پشم در استان‌‌های ایلام، کردستان، کرمانشاه، چهارمحال بختیاری، کرمان، بلوچستان و دیگر نقاط کشور که دامداری وجود دارد می‌باشد که دارای گوسفندانی از نژاد سنجابی، بلوچ، فراهانی، کرمانی، ماکویی، نائینی، شال، زال می‌باشد.

کرک:

کرک نوعی پشم (مو) می‌باشد که در بدن بز رشد می‌نماید و بنام بز کشمیری نیز معرفی می‌شود که در استان‌‌های مختلف کشور به‌ویژه در کرمان مناطق رابر، بافت و ارزوییه تولید می‌شود جا دارد با افتخار اعلام نمایم که ایران بعد از چین و مغولستان به‌عنوان سومین کشور تولیدکننده کرک درجهان می‌باشد و در ایران استان کرمان به‌عنوان برترین تولیدکننده شناخته می‌شود که معروف‌ترین نژاد بز رایینی می‌باشد (رایین یکی از شهرهای کرمان می‌باشد). بزها نژاد مختلفی دارندکه در سراسر جهان پراکنده شده‌اند و احتمالاً از بز وحشی ایراتی یا پازن نشأت گرفته‌اند امروزه بیش از 300 گونه از نژاد بز اهلی با ویژگی‌های متنوع در دنیا وجود دارد ودر ایران‌نژادهای معروف مثل (رایینی و انقره، مرخز یا موهر) نام دارند که در طول سال 2 الی 2/ 5 کیلوگرم مو تولید می‌کنند. اندازه هر تار مو بین 13 تا 22 سانتیمتر و ضخامت آن حدود 50 تا 60 میکرون می‌باشد.

زنجیره پشم و کرک

اهمیت این زنجیره در اشتغال و اقتصاد جامعه عشایری و روستای بسیار بالاست تولید پشم به‌عنوان ماده اولیه اصلی موجب ایجاد فرصت‌های شغلی متعدد در مراحل جمع‌آوری، پاک‌سازی، حلاجی، بافت یا تولید نمد و غیره. یکی دیگر از محصولاتی که می‌شود تولید کرد، استخراج لانولین از چربی پشم است. در زمان شستشوی پشم چربی از پشم جدا می‌شود که طی فرایندی تبدیل به روغنی می‌شود که برای مصارف بهداشتی آرایشی، صنعتی و….استفاده می‌شود، امکانات و تکنولوژی این فرایند در حال حاضر در ایران موجود نمی‌باشد.

مراحل اجرای زنجیره پشم و کرک

مراحل اجرا در تولیدات سنتی بدین صورت می‌باشد که بعد از چینش که توسط آقایان انجام می‌شود، بیشتر کار با خانم‌ها می‌باشد من‌جمله: پاک‌سازی، جداسازی از نظر رنگ نوع پشم، اندازه پشم و… شستشو. باتوجه‌به نوع استفاده و تبدیل پشم و… نوع شستشو نیز متفاوت می‌شود در حلاجی نیز باتوجه‌به نوع استفاده از پشم روش حلاجی نیز متغیر می‌شود، بافندگی یک نوع، فرش‌بافی یک نوع دیگر و تولیدات هر کدام مجزا از هم می‌باشد.

جمع‌بندی

صنعت پشم و ریسندگی الیاف پشم نقش مهمی در اقتصاد دامداری دارد و نقش قابل‌توجهی در اشتغال‌زایی، تجارت بین‌المللی و توسعه پایدار ایفا می‌کند. باوجود چالش‌هایی مانند رقابت با الیاف مصنوعی، تغییرات آب‌وهوایی فرصت‌های جدیدی مانند تقاضا برای محصولات طبیعی و پایدار و همچنین پیشرفت‌های فناوری می‌تواند به رشد و توسعه این صنعت کمک کند.

نویسنده:حمیدرضا مددی فرد